W tym zabieganym czasie niekończącej się listy rzeczy do zrobienia przed zbliżającymi się świętami Bożego Narodzenia, zachęcamy do zatrzymania się, chodź na krótką chwilę, przy obrazach, które najpiękniej jak to możliwe pokazują klasyczne, polskie, tradycje bożonarodzeniowe. Nic tak nie opowiada historii i dotyka najczulszych strun emocji jak sztuka. Święta Bożego Narodzenia, oprócz ikonografii przedstawiającej sceny znane z Ewangelii od zawsze wiążą się również z szeregiem zwyczajów ludowych. Obrazy przedstawione w artykule prezentują subiektywny wybór dział malarskich i grafik z podziałem na konkretne motywy związane z polską tradycją do których się odwołują. Odliczając do świąt zapraszamy na część pierwszą dotyczącą tradycji Wigilijnych, motywu choinki oraz kolędowania.

Wigilia

W całej Polsce Wigilia to najpiękniejszy, magiczny wieczór w roku. Kolacja jest prawdopodobnie najważniejszą częścią świąt Bożego Narodzenia. Ten świąteczny posiłek często obejmuje szeroką gamę tradycyjnych dań bezmięsnych. To czas życzeń i obdarowywania się prezentami. Tradycyjnie umieszcza się je pod choinką przed rozpoczęciem posiłku. Te wszystkie motywy można znaleźć na w obrazach Bronisławy Rychter-Janowskiej. Jej przepełnione nostalgią prace do dziś mają w sobie moc przenoszenia do wyidealizowanego świata staropolskich dworków, będącym symbolem polskości i dawnej kultury szlacheckiej. Temat tradycji podejmowany w sztuce, jak będzie można zobaczyć w całym artykule, znalazł wspaniałe zastosowanie na świątecznych pocztówkach wydawanych z okazji świąt Wielkanocy i Bożego Narodzenia. Te były szczególnie cenione, ponieważ artystka jak nikt inny potrafiła oddać magię i atmosferę tych świąt, tak ważnych dla Polaków. Atmosfera i nastrój towarzyszący świętom po prostu emanują z jej kartek.Jednym z przykładów jest przepiękna pocztówka z 1935 rok: Wigilia w polskim dworze, podkreślająca rodzinny wymiar tego dnia i uroczysty charakter spożywanej wspólnie kolacji, podczas gdy pod choinkę czeka już cała góra prezentów.

Ówczesne pocztówki znacznie różniły się od tych współczesnych. Próżno było szukać na nich Świętego Mikołaja. Dominowały natomiast sceny biblijne, ilustracje przedstawiające zimowe zabawy i sceny nawiązujące do historii Polski. Z drugiego obrazu Janowkiej emanuje pełna emocji atmosfera niepowtarzalnej uroczystości domowej, gdzie przy pięknej choince i zastawionym stole odświętnie ubrani domownicy składają sobie życzenia. Pocztówka jest też wyjątkowym “zapisem” pięknego polskiego zwyczaju dzielenia się opłatkiem.

Przez większość lat XIX i XX wieku Polacy różnie spędzali Wigilię. Na obczyźnie, w więzieniach, łagrach, obozach, w domach – drżąc, by choć w ten jeden wieczór móc spokojnie usiąść do stołu z rodziną. Jednym z najbardziej znanych w Polsce obrazów nawiązujących do trudów obchodzenia 24 grudnia w ciemnych dla historii Polski czasach jest obraz olejny Jacka Malczewskiego Wigilia na Syberii, namalowany w roku 1892., będący ilustracją tragicznych losów Polaków po Powstaniu Styczniowym. Jednego z najsłynniejszych, polskich malarzy polskość inspirowała bardziej niż europejskie nurty w malarstwie.

Obraz jest doskonałym przykładem, tego, że w polskiej tradycji święta religijne są silnie związane z tradycjami patriotycznymi. W najtrudniejszych latach były okazją do demonstrowania uczuć narodowych oraz prowadzenia długich rodzinnych rozmów o Polsce – jej historii i przyszłości. Wigilia na Syberii to tylko jeden obraz z cyklu sybirskiego Malczewskiego.

Temat wigilijnej kolacji, tak bardzo rodzinnego święta osadzonego w polskiej tradycji, został wybrany przez Malczewskiego, by przez kontrast ukazać tragiczny los zesłańców. Dać wyraz ludzkiej rozpaczy, samotności i cierpienia. Każdy z bohaterów, mimo pozornej wspólnoty jest skupiony na własnym bólu. Na obrusie, spod którego wystaje siano, leżą puste talerze i kawałek czarnego chleba. Jeden z uczestników wieczerzy wysypuje z wielkim nabożeństwem okruchy opłatka, który przysłano mu w liście z ojczyzny. Są bardzo daleko od domu, w śnieżnej pustyni Syberii, skąd się najczęściej nigdy nie wraca. Tę prawdę znają zesłańcy, więc milczą zatopieni w tej krępującej ciszy. Zagubiła się radość z Bożego Narodzenia. Wspomnienia z rodzinnych Wigilii tylko pogłębiają nostalgię za krajem, bliskimi i tym co utracone. Atmosferę zwątpienia i melancholii, przepełniony smutkiem nastrój wydobyty został zarówno poprzez ponurą gamę kolorystyczną zdominowaną przez brązy i szarości, jak również dzięki wprowadzeniu kontrastowego, ekspresyjnego podwójnego oświetlenia – zimnego, padającego z okna, oraz ciepłego światła świecy. Pozostając pozornie razem, są dramatycznie samotni. Świętują jak mogą, z dala od tego co kochają i pamiętają. Wszystko to sprawia, że przedstawiona scena przypomina bardziej Ostatnią Wieczerzę niż najpiękniejszy wieczór w roku. Mimo tęsknoty za krajem lat dziecinnych, i brakiem stałych symboli i rekwizytów wszędzie, gdzie gromadzą się Polacy, nastrój tradycyjnej Wigilii nie ginie.

Trud Wigilii w czasie pierwszej Wojny Światowej ukazują również między innymi obraz Tadeusz Rybkowski Wigilia roku 1914 we Lwowie. Lwów pierwszą okupację rosyjską doświadczył na początku wojny. Jesienią 1914 roku armia rosyjska przełamała wojska austriackie i zajęła spory teren Galicji, w tym Lwów. Po odwrocie Austriaków do miasta wkroczyła armia rosyjska, wtedy jeszcze Rosji carskiej. Wigilia 1914 roku przypada na czas okupacja trwający do czerwca 1915. Malarz ten specjalizował się w scenach rodzajowych, a jego obrazy olejne do dziś poruszają wielu odbiorców.

Pozostając nadal w ponurych temacie trudnych doświadczeń wojennych warto również wspomnieć obraz Xawerego Dunikowsiego Boże Narodzenie w Oświęcimiu. Xawery Dunikowski był profesorem rzeźby w warszawskiej Szkole Sztuk Pięknych, później w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. Artysta przez większą część okresu okupacji jako więzień przebywał w obozie koncentracyjnym Auschwitz ( miał tam nr obozowy 774), gdzie trafił po aresztowaniu w 1940. Obraz stanowi przejmującą próbę rozliczenia się ze straszliwymi przeżyciami obozowymi. Dunikowski zrywa tu z wszelkimi konwencjami, operuje ekspresyjną formą – brutalną deformacją i nasyconymi, jaskrawymi barwami. Przekaz dzieła jest charakterystyczny, brutalny i czytelny. Ekspresyjna forma oraz celowa deformacja podkreślają traumatyczne ludzkie przeżycia.

Temat tragicznych wydarzeń obozowych pojawia się także w obrazie Władysława Siwka Wigilia w 1940 r. Wspomina on w swoim dziele 24 grudnia 1940 kiedy miała miejsce pierwsza Wigilia w niemieckim, nazistowskim obozie koncentracyjnym KL Auschwitz. Na placu apelowym ustawiono świąteczną choinkę oświetloną elektrycznymi lampkami, a pod drzewkiem zostały ułożone ciała więźniów, którzy ponieśli śmierć podczas pracy lub zamarzli na apelu.To były “prezenty”, jak według zeznań świadków opisywał kierownik obozu, Lagerfuehrer Karl Fritzsch. W obozie wydano także zakaz śpiewania kolęd w języku polskim.

Choinka

Mimo, że nie jest to bardzo stary, jednym z najsilniejszych wigilijnych wigilijnych zwyczajów jest właśnie ubieranie choinki. Ma być pięknie ubrana, kolorowa i świecona, jest jednym najsilniejszych symboli Bożego Narodzenia, mimo że to jedna z młodszych tradycji świątecznych. Pierwsze choinki pojawiły się na naszych ziemiach w XIX wieku. Bardzo nostalgiczną wizję ubierania świątecznego drzewka prezentuje obraz Dekorowanie choinki Marcela Riedla utrzymany w ciepłej kolorystyce podkręcające ciepło domowego ogniska i kameralną scenę, z której bije pewnego rodzaju samotność i zaduma.

W okresie Bożego Narodzenia po prostu trzeba mieć choinkę. Zazwyczaj konieczne jest zakupienie ciętej choinki od sprzedawcy. Dla wielu osób znany rytuał kupowania choinki jest ważną częścią budowania świątecznej atmosfery. To doświadczenie, którym często chcesz dzielić się z bliskimi członkami rodziny. Ten bardzo świąteczny moment zdobycia choinki został uchwycony w akwareli Sprzedaż choinek w Krakowie Adama Setkowicza, znanego pejzażysta i akwarelisty. Najbardziej zasłyną z licznych reprodukcji w czasopismach ilustrowanych oraz innych kart pocztowych takich jak Powrót z choinką, Sprzedaż choinek pod kolumną Zygmunta.

Podobny motyw wykorzystał także Stanisław Tondos w pracy obrazie Sprzedaż choinek w Krakowie. Stanisław Tondos był zwolennikiem propagowania sztuki poprzez wchodzące do powszechnego użycia karty pocztowe. Nazywano go ojcem artystycznej pocztówki krakowskiej, ale na pocztówkach znalazło się wiele widoków z innych miast.

Kolędowanie

Symbolem zwyczajów poświątecznych było dawniej odwiedzanie domostw przez kolędników. Grupki dzieci, młodzieży lub studentów pozdrawiali gospodarzy i składali im noworoczne życzenia uprzejmie prosząc o symboliczne datki. Grupy kolędnicze różniły się między sobą przebraniem, rekwizytami, odgrywanymi scenkami. Chodzono po kolędzie żywymi zwierzętami, z gwiazdą, z szopką oraz zwierzęcymi maszkarami: koniem, bocianem, kozą lub turoniem. Chrześcijańskim atrybutem obchodów była gwiazda kolędnicza, symbolizująca tą, która pojawiła się nad stajenką w noc narodzenia dzieciątka Jezus. Gwiazdorzy zjawiali się pod oknem domów i śpiewali kolędy. Zwyczaj kolędowania z gwiazdą, turoniem, niedźwiedziem albo chodzenie z szopką zachował się jedynie na Podhalu.

Motyw kolędowania w tym regionie można zobaczyć w kilku obrazach Zofii Stryjeńskiej: Z gwiazdą z 1918 roku wykonany w technice gwaszu Artystka zwana „księżniczką polskiego malarstwa”w swojej unikatowej sztuce odnosiła się do folkloru, tradycji, a także wartości narodowych. Artystka scalała tradycyjne motywy kulturowe z nowoczesnymi technikami, kreując dzieła o niepowtarzalnym charakterze.

Lata dwudzieste to był bardzo płodny okres w twórczości Zofii Stryjeńskiej i czas jej największej popularności. Praktykowana przez artystkę od najmłodszych lat technika malowania farbą wodną (gwaszem, akwarelą) na papierze, została przez nią w tym okresie doprowadzona do perfekcji. Uznanie zapewnił jej ciekawy w kontekście artykułu m.in. cykl Kolędy. Na obrazach serii można zobaczyć typowy strój podhalański, gwiazdę oraz turonia, wszystko to w przepięknych barwach, które są znakiem rozpoznawczym polskiej artystki.

Charakterystyczny motyw Turonia pojawia się również w sztuce Tadeusza Makowskiego. Temat Bożego Narodzenia rzadko pojawiał się w sztuce nowszych czasów, zepchnięty na margines twórczości nieprofesjonalnej. Jednak właśnie czerpiąc ze skarbca wyobraźni ludowej, świetne kreacje tematu stworzyli polscy artyści z nurtu sztuki nowoczesnej tacy jak Makowscy. Na wszystkich etapach artystycznego rozwoju artysta żywo interesuje się kulturą ludową. Obraz olejny Dzieci z turoniem to jeden z najpiękniejszych obrazów słynącego z kubistycznych obrazów artysty. Jak pisze Krystyna Czerni: Grupa sześciu małych kolędników rusza w świąteczny pochód ze swoimi zwierzętami, zostawiając za sobą choinkę w blasku świec. Na przedzie troje maluchów tuli do siebie drewniane ptaki – dzięcioła, białego bociana i czerwonego kogutka. Z tyłu więksi chłopcy dźwigają duże kukły – turonia i chyba wilka. W tej kompozycji trójkątów, kół, stożków i walców, zawarty jest niezwykły ładunek poezji i liryzmu. Może to klimat świątecznej nostalgii i nastrojowa, srebrzysto-złota poświata, a może czułość, z jaką dzieci obejmują swe zabawki – powoduje, że obraz ogląda się ze wzruszeniem. Doskonale też widać jak wytrawnym kolorystą był Makowski.

Tradycja kolędnicza odnalazła odniesienie także w twórczości Włodzimierza Tetmajera w obrazie pocztówkowym Kolędnicy Święta Noc z 1938 roku oraz obraz autorstwa Ludwika Stasiaka o tym samym tytule (1938).

Na dalszą część artykułu zapraszamy już pojutrze.

Autorka: Aneta Walczak

Zdjęcie baner: Bronisława Rychter-Janowska, Wigilia, pocztówka, 1935 r., źródło.