Szopka symbolem włoskich świąt

Szopka reprezentuje jedną z najbardziej lubianych i zakorzenionych tradycji kultury włoskiej. To fascynujące przedstawienie Narodzenia Pańskiego jest nie tylko symbolem religijnym, ale także podstawowym elementem dziedzictwa kulturowego Italii. Włosi nie wyobrażają sobie Bożego Narodzenia bez szopki. Potrafi być nawet ważniejsza od choinki i stawiana w najważniejszym miejscu w całym domu.

Włoskie szopki nazywane są presepe, a słowo to pochodzi od łacińskiego praesepere, które tłumaczy się jako miejsce ogrodzone i przywołuje na myśl ideę żłóbka otoczonego jakimś ogrodzeniem lub ochroną. Według innej hipotezy pochodzi od czasownika praesepire: ogradzać. W dialekcie neapolitańskim można również usłyszeć wersję: O presepe.

W każdym regionie możemy spotkać tradycje i zwyczaje, które czynią tworzenie szopek wyjątkowymi. Co roku w dużych miastach i małych wioskach ustawia się tysiące instalacji o różnych formach i rozmiarach. Przedstawienie narodzin Jezusa ma niekiedy jeszcze większą niż w Polsce wartość symboliczną.

Presepe św. Franciszka

Tradycja włoskich szopek została zapoczątkowana przez świętego Franciszka, który w 1223 roku, bazując się opisach z Biblii, zdecydował się skonstruować z pomocą ludności z Greccio, małej wiosce w prowincji Rieti, pierwszy żłobek. Święty Franciszek był wcześniej w Ziemi Świętej i zachował wiele wspomnień związanych z tym miejscem. Góra, gdzie powstała szopka podobno przypominała mu Palestynę. Poprzez przedstawienie Jezusa jako małego, biednego dziecka, odwiedzanego przez najskromniejsze warstwy społeczeństwa (pasterzy, mieszkańców wsi), święty chciał uczyć pokory i ubóstwa. W okolicach szopki odbyło się też słynne kazanie bożonarodzeniowe, podczas którego Franciszek opowiadał historię Narodzenia Pańskiego, dzięki temu stała się przystępna dla wszystkich, nawet nieumiejących czytać mieszkańców.

Szopka przybrała formę inscenizacji, przyciągnęła wielu zwiedzających i stała się okazją do szerzenia wiedzy o narodzinach Jezusa. Od tego czasu pomysł przygotowania szopki na Boże Narodzenie stopniowo stawał się coraz bardziej popularny. Na pamiątkę tego wydarzenia w Asyżu, co roku przed słynną Bazyliką wystawiana jest podobna konstrukcja i żywa szopka przygotowywana przez mieszkańców. Na wieczorne przedstawienia do Greccio przyjeżdżają tłumnie Włosi z różnych regionów kraju.

Zanim tradycja stała się powszechna najpierw była domeną kościołów i kapliczek rodzin arystokratycznych. Dopiero później, podobnie jak dzisiaj, stała się bardzo popularna również w wielu włoskich domach. Najpierw kultura presepe rozprzestrzeniła się w środkowych Włoszech i regionie Emilia-Romania. Następnie dotarła na południe, do miasta Neapol.

Szopka neapolitańska

Nawet jeśli jest to średniowieczny presepe powstała w środkowych Włoszech, to właśnie w XVIII-wiecznym Neapolu szopki osiągnęły swój moment największej świetności. W tamtejszych szopkach zawiera się historia i najważniejsze współczesne wydarzenia. Z kronik wynika, że pierwsza szopka pojawiła się w Neapolu w 1025 r. Skonstruowano ją w kościele Santa Maria del Presepe. Wyspecjalizowani rzemieślnicy zaczęli tam tworzyć posągi do szopek z malowanej gliny, ubrane w prawdziwe ubrania, wykonane z tkaniny, jedwabiu i skóry na tle rozbudowanych scenografii. Szopka stała się symbolicznym przedstawieniem świata, życia, religii, ponieważ każdemu elementowi krajobrazu i każdej postaci przypisywało się szczególne znaczenie.

Szopka neapolitańska to nie tylko rekonstrukcja najbardziej klasycznej szopki, ale także długa tradycja opartą na anegdotach, opowieściach i legendach, które są powiązane z narodzinami Jezusa. Początkowo była przywilejem rodzin szlacheckich, ale mimo to tradycja od początku czerpała z wzorców i modeli ludowych.

W szopkach sacrum miesza się z profanum. Oprócz klasycznych i podstawowych postaci, w szopce neapolitańskiej znajduje się wiele elementów, które przyjmują bardzo ciekawą symbolikę. Szopki w Neapolu tworzą 72 figury oraz charakterystyczne elementy krajobrazu wiejskiego, takie jak stragan rybny, warzywniak, czy otaczające mieszkańców jaskinie. Nie może zabraknąć mostu, który symbolizuje podróż w nieznane, podobnie jak płynącej rzeki alegorii płynącego czasu, ale także samego życia.

Wśród kluczowych dla szopki neapolitańskiej figur można zobaczyć między innymi śniącego o Bożym Narodzeniu, śpiącego pasterza, Benino, postać rybaka z wędką i rybą, przedstawiającą św. Piotra, praczkę, która reprezentuje dziewictwo Madonny, winiarza symbolizującego krew Chrystusa, i piekarza przypominającego o Eucharystii. W przestawieniu nie może zabraknąć oczywiście Świętej Rodziny z Maryją Dziewicą, która ma na sobie różową sukienkę, podczas gdy św. Józef jest tradycyjnie ubrany w fioletowo-żółte barwy. Wół i osioł ogrzewający nowo narodzone dziecko interpretowani są jako alegoria dobra i zła. Zawsze panuje nocna atmosfera z czystym niebem usianym gwiazdami.

Za tradycyjną szopką neapolitańską kryje się cała bardzo interesująca kultura rzemieślnicza. Do dziś odbywają się kursy szopkowania, które uczą się nie tylko modelowania i malowania postaci z gliny, ale także wyrabiania ubrań i tworzenia z wosku towarzyszących im atrybutów.

Szopka sycylijska

Tradycja tworzenia szopek jest bardzo powszechna także na Sycylii. Pierwsza udokumentowana szopka pochodzi z 1494 roku z Termini Imerese. Na początku umieszczano ją tylko w miejscach kultu oraz w domach bogatych szlachciców. Sycylijskie szopki wyróżniają się klasycznych ruin i pięknych krajobrazów. Za stolicę budowania szopek w tym regonie uważa się było Trapani oraz Caltagirone.

Najbardziej charakterystyczne postacie szopki sycylijskiej to wujek Gennaio lub Gennaietto, czyli pasterz obserwujący gwiazdy i siedzący przy rozpalonym ogniu, który proponuje Józefowi i Marii ogrzanie również małego Jezusa. Podobnie jak w Neapolu nie może zabraknąć Susi Pasturi, śpiącego pasterza, od słowa Susirisi po sycylijsku oznaczającego obudzić się.

Szopka z Piemontu
Innym rodzajem szopki, z charakterystycznymi, niepowtarzanym postaciami jest szopka piemoncka . Można ją rozpoznać po postaci prostego pastora Gelindo, zazwyczaj przedstawionego z dudami lub trzymaną na ramionach owcą, który według tradycji okazał dobroć Józefowi i Marii, dając im schronienie i był pierwszy był świadkiem Cudu Narodzenia.

Inne ciekawe szopki

Do najbardziej nietypowych należy szopka w Cesenatico. Wyróżnia ją kompozycja oparta na historycznych łodziach rybackich zacumowanych w kanale portowym. Wszystkie figury są naturalnej wielkości, autorstwa lokalnych artystów i symbolizują społeczność rybaków, którzy są świadkami cudownego narodzenia Jezusa.

Inne Nietypowe presepe to również znak rozpoznawczy miasteczka Comacchio. Tamtejsze szopki bożonarodzeniowe na wodzie reprezentują jedną z najbardziej fascynujących tradycji bożonarodzeniowych w regionie Emilii Romanii.

W zastawieniu nie może zabraknąć również świetlistej szopki w Manaroli, w samym centrum przepięknego Cinque Terre. Zapala się co roku 8 grudnia, w dzień Niepokalanego Poczęcia i świeci się aż do końca stycznia na Górze Trzech Krzyży. Zaprojektowana w 1976 roku przez Mario Andreoliego, emerytowanego pracownika kolei, szopka została wykonana z materiałów pochodzących z recyklingu i składa się z ponad 300 figurek naturalnej wielkości: Dzieciątka Jezus, Maryi, Józefa, pasterzy, rybaków, owiec, delfinów, mew, wielbłądów, aniołów, itd. Presepe z roku na rok coraz bardziej się rozbudowuje, a aby ją odtworzyć potrzeba jest 8 km kabli elektrycznych i 17 000 żarówek. Najlepiej jest widoczna z daleka, przybierając formę imponującego spektaklu świateł na tle przepięknego kraobrazu.

Szopki w Mediolanie

Szopki można podziwiać w różnych zakątkach Mediolanu. Jedną z najsłynniejszych szopek jest ta w kościele San Marco, znana ze szczegółowego przedstawienia i wykorzystania szlachetnych materiałów. Nie można przegapić również tej w katedrze w Mediolanie, która co roku przyciąga tysiące turystów dzięki imponującej scenografii i dbałości o szczegóły. Ponadto w Mediolanie, w kościele Sant’Eustorgio, znajduje się Grób Trzech Mędrców.

Najpiękniejsza żywa szopka

Włochy nie odstają od Polski również, jeśli chodzi o tradycje żywych szopek. Jednym z najsłynniejszych miejsc, gdzie odbywają się tego typu spektakle jest Matera. Ponad 200 postaci, rekonstruktorzy historyczni i zespoły teatralne ożywią przedstawienie, które oczaruje i poruszy każdego odwiedzającego.

Trasa wydarzenia ma koło 5km, przebiega przez najbardziej kultowe zakątki Matery, miejsca, które zainspirowały wielkie kino, uświęcające miasto mianem Jerozolimy południowych Włoch. Nie można zapomnieć, że to właśnie Matera była tłem wielkiej produkcji filmowej Pasja. W tym roku to już XIV edycja tego wydarzenia będącego wielkim świętem sztuki, łączącym siłę rekonstrukcji historycznej z pięknem tradycji. Spektakl robi niesamowite wrażenie i każdego roku przyciąga turystów z całego świata.

Tradycyjna szopka bożonarodzeniowa zarówno w Polsce jak i we Włoszech z czasem przybrała formę makiety z przeróżnych materiałów, w rozmaitych kształtach i rozmiarach. Figurki w szopce bożonarodzeniowej też są bardzo różnorodne, stały się wręcz osobną dziedziną sztuki. Mogą one być przekazywane w rodzinie z pokolenia na pokolenie.

Dziś szopki pojawiają się na rynkach wielu miast, a dzieci tworzą je na zajęciach plastycznych i w domach. Szopka to piękna dekoracja, która wprowadza do każdej przestrzeni świąteczny klimat oraz skłania do refleksji. Ustawiona pod choinką ma przypominać o prawdziwym sensie świąt, czyli radości z Cudu Narodzenia Bożego. Szopki można kompletować przez lata w zaciszu naszych domów, dodając raz po raz nowe figury. Warto, niezależnie czy spędzamy święta w Polsce, czy we Włoszech pielęgnować tradycję odwiedzania szopek w lokalnych kościołach i placach miast, zachęcić do tego również swoje dzieci. Może za kilkanaście lat, one również będą wspominać ten Wasz wspólny, grudniowy zwyczaj.

Autorka: Aneta Walczak

Zdjęcie baner: Neapolitańskie szopki, źródło: globtroter.pl