Czas w kalendarzu mija bardzo szybko, nadszedł czas na artykuł o świętach wielkanocnych w polskiej kulturze, tradycji i historii. A żeby była Wielkanoc, to musimy także wspomnieć o środzie popielcowej i okresie wielkiego postu.
Popielec
Artykuł o ostatkach kończy, znany z najlepszych seriali Netflixa, cliffhanger. Oto nasz czytelnik, całkowicie pochłonięty wszystkimi tradycjami związanymi z zakończeniem karnawału, dochodzi do momentu, w którym opowieść urywa się na środzie popielcowej. Być może na początku nie zrobiło to na nim większego wrażenia, będąc przekonanym, że w następnym artykule jego podróż będzie kontynuowana i dowie się jak to z tym Popielcem było. Zawieszenie na krawędzi klifu (cliffhanger) okazał się jednak dłuższy niż można było przypuszczać, mimo iż chronologię wskazywałaby na wcześniejsze rozwiązanie tej historii, to jednak nie było to takie szybkie. Ale “co się odwlecze, to nie uciecze”.
Nadeszły święta wielkanocne i cały ten okres zaczyna się właśnie od środy popielcowej, która wypada dokładnie tuż po wtorkowych ostatkach karnawału i ostatnich zabawach, psotach, żartach. Muzyka i gwar cichnie a na ich miejsce przychodzi refleksja i pokuta, której szczególnym wyrażeniem są właśnie ochody środy popielcowej.
“Z prochu powstałeś i w proch się obrócisz” – słowa, które wypowiadają księża mają być przestrogą i przypomnieniem o kruchości życia, jego przemijaniu, zwłaszcza po okresie kiedy nie było umiaru ani w zabawach ani w jedzeniu. Wówczas kapłani posypują głowy popiołem otrzymanym ze spalonych ubiegłorocznych palm, przyniesionych podczas Niedzieli Palmowej. Obrządek ten jest wykonywany wszystkim, niezależnie od stanu posiadania, bogactwa czy urodzenia. Wszystkich nas czeka ten sam los i żadne pieniądze ani tytuły tego nie zmienią. Także czy król czy żebrak, czy chłop czy mieszczanin, każdy z nich udawał się w Środę Popielcową do kościoła i posłusznie pozwalał sobie posypać głowę popiołem.
Obrządki religijne rozpoczynało o północy bicie dzwonów kościelnych, które jednocześnie kończyły zabawę i rozpoczynały okres Wielkiego Postu. Zabawa nagle się kończyła a biesiadnicy zbierali się w domostwach, gdzie gospodyni przynosiła miskę przykrytą płótnem, następnie podnosiła nakrycie, spod którego wylatywał ptak (najczęściej wróbel) a w misce znajdowały się mleko, jaja i śledzie. Ten sam rytuał był kultywowany zarówno w biednych jak i bogatych domach. Goście byli niejako zmuszeni do skosztowania tej strawy, a odmowa z ich strony byłaby źle odebrana. Także biesiada toczyła się dalej, z tą różnicą, że tym razem w ciszy i skupieniu.
Częstym zwyczajem było także wróżenie z mleka, które polegało na wlewaniu mleka w górę i obserwowaniu plam, jakie pozostawiało na suficie.
W różnych regionach Polski różne zwyczaje towarzyszyły temu dniu i miały jeszcze znamiona zabawy i żartów, używając popiół jako jeden z rekwizytów, służących do obsypywania się nim nawzajem.
Głównym momentem obrzędów Środy Popielcowej, był jednak Popielec, czyli posypywanie głowy popiołem w świątyni. Wyglądał on jednak zgoła inaczej nie to do czego jesteśmy przyzwyczajeni dzisiaj.
Popiół na głowę otrzymywał jedynie senior rodziny, a także sypano popiół na modlitewnik. Po powrocie do domu, protoplasta posypywał popiołem głowy innych członków rodziny w tym dzieci, co było zwane dawaniem popielca.
Posypywanie głów popiołem, choć nie w świątyni, było także rodzajem zabawy, który miała przywoływać suchego dyngusa.
Wielki Post
Dawniej był okresem o wiele bardziej surowym niż ten dzisiejszy, zarówno pod względem jakościowym jak i ilościowym. Wierzono, że czas ten ma moc oczyszczającą. W owym czasie wstrzymywano się nie tylko od mięsa, ale ograniczano również ryby i potrawy roślinne.
Zakaz spożywania mięsa obowiązywał w poniedziałki, środy i piątki a w niektórych regionach w środę i w piątki nie można było jeść niczego na ciepło. Posilano się głównie żurem, kaszą jęczmnienną, rzepą, śledziami i ziemniakami. Unikano nabiału i tłuszczu a potrawy na obiad były zazwyczaj jedno garnkowe. Dozwolone było podawanie oleju konopnego lub lnianego.
Czas Wielkiego Postu nieodzownie przypadał na okres przedwiośnia, czyli czasu, kiedy zapasy w spiżarniach się kończyły, na nowe zbiory trzeba było jeszcze poczekać, stąd wymóg ograniczanie się w posiłkach, związany z kalendarzem liturgicznym, idealnie wpasowywał się w kalendarz rolniczy. Ludziom było łatwiej przejść ten trudny żywnościowo czas, wiedząc, że ma on znaczenie religijne.
Tradycyjne nabożeństwa
W trakcie Wielkiego postu odprawiane są do dzisiaj dwa główne nabożeństwa, związane z tym okresem liturgicznym. Są to: odprawiana w każdy piątek, wraz z Wielkim Piątkiem – droga krzyżowa, podczas której wierni kontemplują ostatnią drogę Chrystusa i Jego męczeńską śmierć oraz Gorzkie żale – odprawiane a raczej odśpiewywane w niedziele.
Niedziela Palmowa
Dawnej nosiła również inne nazwy: Niedzieli Kwietnej lub Wierzbnej. Ważne było tego dnia poświęcenie w kościele palmy, a następnie tą samą palmą kropiono domostwach, pola i siebie samych, co miało zapewnić powodzenie i zdrowie. Aby zagwarantować sobie zdrowie często połykano też bazię, które to tworzyły tę palmę. Palmami uderzano również zwierzęta hodowlane, np. krowy, aby te dawały tłuste i świeże mleko. Palmy miały chronić zbiory przed zawiejami, ulewami i innymi niepożądanymi wydarzeniami, które mogłyby zaszkodzić plonom.
Dzisiejsze palmy są strojne i kolorowe, mało przypominają palmy tradycyjne. Palmy przynosimy do kościoła na pamiątkę triumfalnego wjazdu Pana Jezusa do Jerozolimy, na kilka dni przed skazaniem go na śmierć.
Autorka: Adriana Fontanarosa
Na podstawie:
https://www.gov.pl/web/kultura/tradycje-srody-popielcowej
https://m.niedziela.pl/artykul/25032/nd/Sroda-popielcowa-w-tradycji
https://blog.e-polish.eu/wielki-post-i-jego-zwyczaje/
https://www.wilanow-palac.pl/wielki_post_i_wielkopostne_zwyczaje_staropolskie.html
Zdjęcie Gini George z Pixabay
