Trzecie majowe Święto, które tworzy polski długi weekend par excellance, to Święto Konstytucji 3-go Maja. Ogłoszona w 1791 roku karta praw obywatelskich; pierwszy w Europie a drugi na świecie nowoczesny zbór praw przysługujących obywatelom, powstał w czasach dla Polski niezwykle trudnych, bo na początku okresu zaborów. Dał nadzieję, siłę i wiarę – do dziś jego rola jest bardziej symboliczna, ale niezwykłe ważna dla Polaków.
Geneza powstania Konstytucji
Pierwszy rozbiór Rzeczypospolitej Polskiej Obojga Narodów był dla Polaków ogromnym szokiem, kiedy na oczach wielu, praktycznie z dnia na dzień obce mocarstwa rozdzieliły między sobą pierwszą część terytorium polskiego. O tym jak doszło do upadku Rzyczypospolitej i rozbiorów pisaliśmy już w artykule o 11 listopada, do którego odsyłamy . Wówczas główni przedstawiciele władzy, zupełnie przeciwni poczynaniom Rosji, Prus i Austrii postanowili ratować upadające państwo, powołując Sejm Czteroletni, którego celem miało być wypracowanie reform i działań skierowanych na odbudowę państwa i zatrzymanie ekspansji obcych państw na polskich ziemiach.
Po długich obradach 3 Maja 1791 r. ogłoszono tekst Konstytucji.
Obraz
Niesiony przez posłów, Aleksandra Linowskiego z ziemi krakowskiej i Ignacego Wyssygotę Zakrzewskiego z ziemi poznańskiej, wśród wiwatującego, podczas pochodu, ulicą Świętojańską ludu Warszawy, marszałek Sejmu Stanisław Małachowski dumnie dzierży w jednej ręce tekst konstytucji a w drugiej laskę marszałkowską. Tak wydarzenia trzeciomajowe przedstawił sto lat później, na podstawie dostarczonych mu ilustracji, wybitny polski malarz Jan Matejko. Na obrazie widać także marszałka konfederacji litewskiej Kazimierza Nestora Sapiehę, niesionego przez innych posłów, za nim Andrzej Hieronim Zamoyski i Stanisław Staszic. Z prawej strony Tadeusz Kościuszko niosący sztandar… Obraz zawiera jeszcze wiele szczegółów i przywołuje wiele postaci historycznych, zarówno zwolenników jak i przeciwników. Wolą Jana Matejki było, aby obraz zawisł kiedyś w komnatach Zamku Królewskiego w Warszawie, tam gdzie konstytucja powstała. O to poprosił przekazując obraz na przechowanie Sejmowi galicyjskiemu we Lwowie i wola jego została spełniona.
Reformy
Oczywistym dla obradujących posłów było, że wszechobecne liberum vero jak i wolna elekcja były narzędzimi, które nietylko nie przyczyniały się utrzymania i wzmacniania państwa jako takiego, ale przede wszystkim rozrywały od wewnątrz każdy pożyteczny dla kraju krok.
Ustaw przyjętych przez Sejm było wiele, jednym z najważniejszych było ustanowienie trójrozdziału władzy, który w szczątkowych wersjach na terenie Rzeczypospolitej istniał już od dawna. Sejm i senat stawały się władzą ustawodawczą, król wraz ze Strażą Praw, która była zalążkiem rządu, stanowili władzę wykonawczą a sądy – stały się władzą sądowniczą. Podział władzy opierał się na filozofii Monteskiusza i miał zapobiec tyranii.
Zniesienie wolnej elekcji i wprowadzenie dziedziczności tronu polskiego, było kolejnym krokiem mającym na celu uratowanie Państwa. Wprowadzenie wolnej elekcji miało służyć umocnieniu i zabezpieczeniu władzy demokracji szlacheckiej, ale z biegiem lat to właśnie dzięki wolnej elekcji obce mocarstwa zaczęły mieć coraz większe wpływy w naszym kraju. Dziedziczność tronu miała przejść na potomków króla Stanisława Poniatowskiego, co jednak już wtedy wydawało się mało prawdopodobne; król miał potomstwo, ale nie z prawego łoża a w chwili uchwalania konstytucji miał już 60 lat, dlatego od razu przygotowano alternatywę dla tej sytuacji, wyznaczając dynastię Wettyngów na nowy domus polski, w związku z faktem, iż dwaj poprzedni królowie pochodzili z tej dynastii. Książę saski Fryderyk August, za namową carycy Katarzyny, odmówił przyjęcia tronu polskiego.
Następnie rozprawiono się z liberum veto, które wymuszało jednomyślność szlachty podczas ustanawiania ustaw i prac sejmowych. Gdyby chociaż jeden szlachcic przeciwstawił się woli innych, a także absolutyzmowi króla, ustawa była nie ważna. W efekcie od 1652 r., od kiedy prawo do po raz pierwszy zostało użyte przez Władysława Sicińskiego, przyczyniło się ono wielokrotnie do zerwania Sejmu a przez co paraliżowało jakiekolwiek reformy i postępy w Polsce. W zamian za liberum veto Konstytucja 3-go Maja wprowadzała głosowanie oparte na większości głosów, a także zabraniała organizacji konfederacji w celu osiągania określonych celów.
Konstytucja pozbawiała praw politycznych szlachtę gołotę. Gołota to był najniższy stan szlachecki, nieposiadający majątku, ale posiadający te same prawa polityczne i prawo do zasiadania w sejmikach, co szlachta ziemiańska i magnateria. W efekcie często zostawała korumpowana przez magnaterię lub agentów obcych państw do popierania korzystnych dla nich rozwiązań. Konstytucja ustanawiała, że od tej pory w sejmikach czynne prawo wyborcze będzie posiadać tylko szlachta, która wpłaci 100 złotych polskich podatku rocznie, a uzyskanie biernego prawa wyborczego następowało dopiero po 24 roku życia i uzyskaniu doświadczenia w służbie publicznej, co wykluczało gołotę z praw wyborczych.
Kolejnych ważnym punktem okazało się być wzmocnienie Unii polsko – litewskiej i wzmocnienie prawa o sejmikach. Był to de facto krok do centralizacji kraju, jako sposób obrony przed niebezpiecznymi aspiracjami państw ościennych. Dotychczas posłowie reprezentowali ziemie, z których pochodzili a nie cały kraj. Stąd poddatny grunt do liberum veto. Następnie wprowadzono Zaręczenie Wzajemne Obojga Narodów, wprowadzające wspólny zarząd Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego nad Skarbem Rzeczypospolitej.
Postanowienie o wzmocnieniu praw nadanych miastom, było ważnym krokiem do potencjalnego unowocześnienia i zurbanizowania kraju. Jest to potwierdzenie i wprowadzenie do karty Konstytucji zapisu z 1790 r., dające mieszczanom z miast królewskich, a były nimi jedno na cztery miasta Rzeczypospolitej, szereg praw i zwiększając ich rolę. Na jego mocy stworzono dwudziestoczteroosobowe przedstawicielstwo miast, które miało zasiadać w Sejmie z prawem głosu w własnych sprawach. Mieszczanie otrzymali nietylakność osobistą, dostęp do stanowisk kościelnych i wyższych stopnii oficerskich, możliwość zakupu ziem oraz nobilitacji w zamian za służbę Ojczyźnie i osiągnięcia gospodarcze.
Kolejnym zapisem była deklaracja przyjęcia chłopów pod opiekę rządu. Odnosiło się to głównie do relacji chłop-szlachcic i pozwalało chłopu występować osobiście przez urzędami państwowymi w obronie swoich praw, w przypadku niedotrzymania przez szlachcica zapisów umowy. Dało to impuls do przyjęcia, w końcowym terminie obrad na Konstytucją, innych i coraz większych praw dla chłopów.
Konstytucja nadawała katolicyzmowi rangę religii dominującej w Rzeczypospolitej, zapewniając równocześnie wolność, szacunek i ochronę innych wyznań występujących w Polsce, w myśl przykazania o miłości do bliźniego. Zapis ten był ewidentnie inspirowany europejskim trendem wiązania tronu z wyznaniem, przy jednoczesnym zachowaniu tradycyjnej tolerancji religijnej.
Jednym z pierwszych przyjętych postulatów, był postulat wzmocnienia jednolitej armii. Widać tu czystą inspirację doświadczeniami rewolucji amerykańskiej, która ustanawiała narodowy charakter armii. W związku z tym zabraniano posiadania armii prywatnych, który to przywilej w przeszłości przyczynił się do wzmocnienia wpływów magnaterii, realizującej własne interesy a nie interesy państwa. Jednolita armia Rzeczypospolitej została praktycznie rozbrojona w XVIII wieku, dając otwarte pole dla obcych krajów. Decyzją Sejmu liczebność armii miała być zwiększona do 100 tyś. Niestety w bólach udało się stworzyć wojsko liczące zaledwie 65 tyś., które stanęło do walki w obronie konstytucji. Dodatkowo Zaręczenie Wzajemne Obojga Narodów, uzupełniające konstytucję powołało wspólny polsko-litewski zarząd nad wojskiem.
Targowica
Niedługo dane było cieszyć się tak znaczącym osiągnięciem, jak uchwalenie Konstytucji. Już w 1792 r. w Petersburgu, ta część szlachty, która uważała, że utraciła wpływy i prawa w świetle nowej ustawy zasadniczej postanowiła powołać konfederacji, której celem było obalenie Konstytucji. Carycy Katarzynie nie było w smak przystać na reformy, gdyż godziło to w jej interesy i wraz ze zbuntowaną szlachtą postanowiła przywrócić panujące wcześniej prawo. W ten sposób doszło do starć. Do Targowiczan szybko przystąpił król Poniatowski, który już wcześniej dał się poznać jako król dość słaby i nieudolny, w dodatku jego intymny związek z carycą Katarzyną, oddał jej wolną rękę jeśli chodzi o rozporządzanie mieniem polskim. Tak skończyła się obrona Konstytucji, co doprowadziło do kapitulacji armii polskiej a w efekcie do kolejnego rozbioru Polski.
Uchwalenie święta państwowego
W czasach zaborów obchodzenie święta Konstytucji było zabronione a złamanie tego zakazu wiązałoby się z ciężkimi karami. W sercach i pamięci Polaków ten dzień przetrwał do czasów odzyskania wolności i już w 1919 r. stał się oficjalnie świętem państwowym, które urosło do rangi najważniejszego święta w państwie. Święto obchodzono do 1946 r., kiedy to powojenne władze Polski ponownie zakazały obchodów Święta, które uzyskało nowy wymiar – symbolu wolności, niepodległości i obrony suwerenności kraju, co w czasach zależności od Związku Radzieckiego bardzo kłóciło się z polityką kraju. Ponownie święto powróciło do kalendarza w 1989 r., a rok później Sejm przywrócił mu status święta państwowego.
Autorka: Adriana Fontanarosa
Na podstawie:
https://cekis.pl/relacje/historia-jednego-obrazu-konstytucja-3-maja-1791-roku/
https://www.wojsko-polskie.pl/3brt/articles/aktualnosci-w/2020-05-045-swieto-narodowe-3-maja/
https://www.senat.gov.pl/aktualnoscilista/art,14732,swieto-konstytucji-3-maja.html
https://www.naszeszlaki.pl/archives/48300
https://konstytucja3maja.gov.pl/pl/
Zdjęcie: Konstytucja 3 Maja 1791 roku – obraz Jana Matejki
